Jeśli nie zostałeś powołany do dziedziczenia w testamencie lub zostałeś pominięty przy dokonywaniu darowizny przez spadkodawcę to z dużym prawdopodobieństwem masz prawo do zachowku, zwanego też potocznie – zachówkiem. Poniższe informacje pomogą Ci dowiedzieć się jak domagać się zachowku od rodziny.
Komu należy się zachowek?
Zachowek należy się zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Oznacza to, że gdyby nie było testamentu, to zgodnie z prawem spadkowym, osoby te dziedziczyłyby spadek.
Prawo do zachowku służy zatem tylko tym osobom, które w konkretnej sytuacji byłyby powołane do spadku.
Kto nie ma prawa do zachowku?
Zachowek nie przysługuje osobom, które są wyłączone od dziedziczenia, są to:
- osoby które zrzekły się dziedziczenia,
- zostały uznane za niegodne dziedziczenia
- odrzuciły spadek.
Wówczas traktowane są tak, jakby nie żyły w chwili otwarcia spadku. Do zachowku nie będą również uprawnione osoby, które zostały wydziedziczone.
W jakich sposób spadkobiercy nabywają prawo do zachowku?
Odbywa się to w tej samej kolejności, w jakiej dane osoby są powołane do dziedziczenia z ustawy. Czyli w pierwszej kolejności prawo do zachowku służy dzieciom i małżonkowi.
Kolejno uzyskują je obok małżonka wnukowie spadkodawcy, później dalsi zstępni. Wnuk będzie mógł jednak żądać prawa do zachowku wyłącznie wtedy, gdy jego rodzic (dziecko spadkodawcy) zmarł przed spadkodawcą, został uznany za niegodnego dziedziczenia, odrzucił spadek z ustawy lub zawarł umowę zrzeczenia się dziedziczenia, której skutki nie rozciągają się na zstępnych.
Wysokość zachowku – jak obliczyć?
Aby ustalić wysokość zachowku, należy kolejno wykonać następujące czynności:
1) określić ułamek zachowkowy – ustalenie tego ułamka odbywa się poprzez pomnożenie dwóch ułamków – udziału spadkowego spadkobiercy przez ułamek stanowiący ½ lub 2/3 (ten drugi, a więc 2/3 dotyczy osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy)
Przykład:
Spadkodawca, który był wdowcem miał dwie córki – Annę i Karolinę. Do testamentu powołał tylko Annę. Gdyby obie Panie dziedziczyły ustawowo, wówczas każdej z nich przypadałby udział w spadku wynoszący ½ (każda z córek otrzymałaby połowę majątku).
A zatem udział spadkowy do obliczenia zachowku dla córki Karoliny będzie właśnie 1/2. Następnie udział ten należy pomnożyć przez ½ gdyż Karolina nie jest małoletnia i nie jest też trwale niezdolna do pracy.
½ (udział spadkowy) x1/2 (ułamek wskazany w ustawie) = ¼ ( ułamek zachowkowy)
2) ustalić tzw. substrat zachowku, na który składa się „czysty” spadek (aktywa spadku pomniejszone o pasywa) wraz z doliczonymi darowiznami
Przykład:
Zmarły pozostawił mieszkanie o wartości 200 tys zł, które stanowiło jego wyłączną własność. Miał również zadłużenie w banku na kwotę 50 tys zł. Trzy lata przed śmiercią darował córce Annie samochód o wartości 20 tys zł. W tej sytuacji w pierwszej kolejności ustalamy czystą wartość spadku ( 200 tys zł (wartość mieszkania) – 50 tys zł ( zadłużenie w banku) = 150 tys zł
Następnie do tej wartości doliczamy dokonane darowizny 150 tys zł + 20 tys zł= 170 tys zł.
W opisanym stanie faktycznym substrat zachowku wynosi 170 tys zł.
3) pomnożyć substrat zachowku przez ułamek zachowkowy
Przykład:
W opisanej sytuacji zachowek dla córki Karoliny będzie wynosił: 1/4 x 170 000 zł = 42 500 zł.
Które darowizny podlegają doliczeniu do substratu zachowku, a które nie?
Jak zostało to wcześniej wspomniane, na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona o darowizny doliczane do spadku. Należy przypomnieć, że darowizna to umowa, o której mowa w art. 888 i n. k.c.
Jednak na gruncie prawa spadkowego, jest to pojęcie szersze, bowiem swoim zakresem nie obejmuje tylko umowy z art. 888 k.c., ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzić do takiego samego ich pokrzywdzenia jak dokonanie darowizny.
Przedmiotem darowizny może być zatem nieruchomość, ruchomość, gospodarstwo rolne czy też przedsiębiorstwo, przy czym nie ma znaczenia cel, w jakim darowizna została dokonana.
Należy przy tym pamiętać, że zaliczeniu podlegają jedynie darowizny poczynione przez spadkodawcę i bez względu na to, czy przedmiot darowizny został zużyty lub utracony oraz czy obdarowany jest jeszcze wzbogacony. Dla zaliczenia nie ma też znaczenia, czy obdarowany zwrócił darowiznę spadkodawcy (darowizna zwrotna).
Przykład:
Spadkodawca umową darowizny, na rok przed śmiercią, przekazał córce samochód o wartości 30 000 zł. Córka dziedziczy wraz z rodzeństwem, darowizna na jej rzecz podlega doliczeniu do substratu zachowku.
Prawo spadkowe wyróżnia też darowizny, które nie podlegają zaliczeniu. Stanowi o tym art. 994 k.c. zgodnie, z którym przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku:
- drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach
- dokonanych na więcej niż 10 lat licząc wstecz od otwarcia spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku
- darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych
- darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Przykład:
Z okazji ukończenia studiów, spadkodawca kupił córce pamiątkowe pióro o wartości 200 zł. Darowizna ta nie będzie podlegała zaliczeniu, bowiem należy potraktować ją jako zwyczajową drobną darowiznę.
Przykład:
Z okazji ukończenia studiów, spadkodawca kupił wnuczce mieszkanie, aby ta mogła się usamodzielnić. Przyjmując założenie, że dzieci spadkodawcy żyły darowizna ta, o znacznej wartości, będzie podlegała zaliczeniu, pod warunkiem, że zostanie dokonana nie więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku.
W tym miejscu warto zauważyć, że ilość możliwych stanów faktycznych , które tworzy życie powoduje, że zawsze bezpieczniej jest zasięgnąć fachowej porady Adwokata, który przeanalizuje sprawę i zaproponuje najlepsze możliwe rozwiązanie zwłaszcza w skomplikowanej sprawie spadkowej.
Przepis art. 994 k.c. wskazuje kolejno, że przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
W § 3 art. 994 k.c. wskazuje na ostatnią kategorię darowizn niepodlegających doliczeniu, zgodnie z którym przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Jak obliczyć wartość darowizny podlegającej doliczeniu?
Wartość darowizny oblicza się według cen z chwili ustalania zachowku, a więc z chwilą zamknięcia rozprawy o zachowek.
Jeżeli przedmiotem darowizny były pieniądze, należy przyjąć, że „stan z chwili dokonania darowizny i cen z chwili ustalania zachowku” oznacza wartość nominalną darowizny powiększoną o wskaźnik inflacji za okres od jej dokonania do chwili ustalania zachowku.
Przykład:
Spadkodawca dokonał darowizny mieszkania na rzecz córki oraz kwoty pieniężnej równej wartości tego mieszkania na rzecz syna. Ustalając zachowek obie darowizny należy uznać za równoważne, nawet jeśli – choćby ze względu na inflację – kwota darowizny pieniężnej wyrażona w sumie nominalnej byłaby mniejsza.
Darowizna dla dziecka za życia rodziców a zachowek dla rodzeństwa
W przypadku darowizny dla jednego z dzieci, należy w pierwszej kolejności odpowiedzieć na pytanie, kiedy darowizna została dokonana względem pozostałego rodzeństwa.
Istotne jest czy dziecko zostało obdarowane przed narodzeniem swojego rodzeństwa, czy też po ich urodzeniu, bowiem ustalając udział spadkowy – nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę na więcej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego – w tym przypadku brata/siostry.
Jeśli zatem w momencie dokonywania darowizny, rodzeństwa nie było jeszcze w planach rodziców, to nie należy im się zachowek. Płynie stąd wniosek, że w przypadku uprzywilejowania jednego z dzieci i dokonania darowizny tylko na rzecz jednego dziecka, z pominięciem pozostałych żyjących – mogą one się starać o zachowek.
Przykład:
Mateusz umową darowizny dostał od rodziców mieszkanie w 2010 r. W 2012 roku urodziła się jego siostra. Ich rodzice zmarli w 2019 roku. W tym przypadku, siostra nie może żądać od Mateusza zachowku, ponieważ w momencie dokonywania darowizny przez rodziców, nie było jej jeszcze na świecie.
Przykład:
Spadkodawca w chwili śmierci miał dwie córki – Magdalenę i Katarzynę. Dwa lata przed śmiercią darował mieszkanie na rzecz Magdaleny. W tej sytuacji Katarzyna będzie miała prawo do zachowku.
Czy trzeba zapłacić podatek od zachowku?
Należy przypomnieć, że zachowek nie stanowi części majątku spadkowego, jest to jedynie określona suma pieniędzy, jaką spadkobierca jest obowiązany wypłacić osobom, do tego uprawnionym, o których mowa na wstępie. Spełnienie roszczenia następuje zatem dopiero w momencie zapłaty zachowku przez spadkobiercę.
Otrzymany zachowek, co do zasady, wiąże się z koniecznością zapłaty podatku od zachowku. Można jednak skorzystać z instytucji zwolnienia z podatku, na co pozwala art. 4a ustawy i podatku od spadków i darowizn. Należy jednak spełnić wszystkie wymogi określone w ww. art. 4a oraz w ciągu 6 miesięcy od daty przyjęcia zachowku, zawiadomić o tym zdarzeniu na formularzu SD-Z2 właściwy urząd skarbowy. Niedotrzymanie sześciomiesięcznego terminu spowoduje konieczność zapłaty podatku.
Trzeba również pamiętać, że nie ma znaczenia od kogo otrzymuje się równowartość zachowku, lecz po kim. Stosunek pokrewieństwa pomiędzy spadkodawcą a uprawnionym do zachowku decyduje o przydzieleniu do odpowiedniej grupy podatkowej.
Podsumowując, sprawy spadkowe nie należą do łatwych. W przypadku większej liczby uprawnionych, obliczenie wartości zachowku może okazać się nie lada wyzwaniem. Nasza Kancelaria oferuje indywidualne podejście do każdej sprawy oraz profesjonalną pomoc w znalezieniu najlepszego rozwiązania dla osób nieuwzględnionych w testamencie czy też pominiętych przy dokonywaniu darowizny.